Hoe anti-graffiticoating het verleden van Duitsland oprakelt

zur erinnerung an 96 von den national-sozialisten ermordete reichstagabgeordnete der Weimar Repblik

Heinz Sokolowski - 48 J -Ost Berlin - 25.11.65

Nach 7 Jahren DDR-haft erschossen auf der flucht 

In deze eerste tien dagen is er geen ontkomen aan. De boze geesten van Berlijn onthullen zich op bijna iedere straathoek. Als er geen gedenkteken voor slachtoffers van de tweede wereldoorlog staat, dan wel voor de slachtoffers van het DDR-regime. De hoeveelheid en vormen van gedenktekens zijn werkelijk fascinerend.

Toen ik maandag tussen de 2700 betonnen zuilen van het holocaust monument liep moest ik denken aan Philippe Remarque.* Dat krijg je dus wanneer je je van tevoren besluit in te lezen in een stad. Dan denk je aan een Volkskrant correspondent terwijl je eigenlijk respectvol wilt stilstaan bij de vernietiging van zoveel Joodse levens. Maar het enige wat in mij opkwam (dankzij Remarque) was dat de anti-graffiticoating van deze betonnen blokken geleverd is door het chemiebedrijf Degussa, en dat een dochteronderneming van Degussa in de nazi-tijd het gifgas Zyklon-B produceerde waarmee de Duitsers in de kampen miljoenen joden en andere slachtoffers vermoordde.** Daar sta je dan... met je digitale spiegelreflexcamera in de hand omdat het doolhof van al die betonnen zuilen op een bizarre manier fotogeniek is; vanwege de toeristen die in de schaduw siesta liggen te houden, de zuilspringers, en het zonlicht dat een soort dubbel monument van schaduwen creëert. Dit laatste krijgt in retrospectief een betekenis waar ik me maandag niet van bewust was: de schaduwen lijken symbolisch voor het duistere holocaust verleden dat nog steeds een schaduw werpt over het hedendaagse Duitsland. Ik besluit om toch te fotograferen. Niet ondanks het monument, maar dankzij de architect Peter Eisenman die wilde dat het monument vrij te betreden is zodat de herinnering deel uitmaakt van het dagelijks leven. 

Tsja. Het verleden van Duitsland. Je kunt er vrijwel onmogelijk aan voorbij lopen. En gezien de hoeveelheid aan publieke debatten over elke enigszins betekenisvolle plek in Berlijn is dat ook helemaal niet de bedoeling. Een van de studenten in Zentrum am Hauptbahnhof zei gister: "Het heden...? Daar zijn wij Duitsers erg slecht in. Bij ons gaat het altijd over het verleden of de toekomst."Alhoewel ik me afvraag of dat nou specifiek is voor Duitsland - welk mens evalueert zijn of haar leven nou niet in het licht van zowel het verleden als de toekomst - kon ik de ietwat cynische verzuchting van Tom wel plaatsen. Het kan niet makkelijk zijn om in een land op te groeien waar altijd wel iemand de wacht houdt over het collectief bewustzijn. 'Ik wil het niet weten' is misschien nog wel meer not done dan 'ich habe es nicht gewusst'.

* Philippe Remarque was van 1999 tot 2005 correspondent in Berlijn voor de Volkskrant en heeft een intrigerend boek geschreven over het dagelijks leven, de geschiedenis, de plaatsen en monumenten in Berlijn (titel: Boze geesten van Berlijn).

** Toen het controversiële verleden van Degussa onthuld werd ontstond er zo'n ruzie over het monument dat de bouw enkele weken werd stilgelegd.

Erste Eindrücke

17.07 - 13.10

Net de grens met Duitsland over gegaan. Al reizend met de trein merk je daar eigenlijk weinig meer van. De rode lijn op de landkaart is in werkelijkheid een stuk bos waarvan de ene helft op Nederlands en de andere helft op Duits grondgebied staat. De enige aanwijzing krijgen we van de machinist, die de wissel van Nederlandse naar Duitse trein-bemanning bij Bad-Bentheim, het eerstvolgende station, aankondigt.

17.07 - 21.00

Bin angekommen! Heb me een breuk gesjouwd met m'n bagage, maar gelukkig bleken de studentenwoningen van Berliner Stadtmission echt maar vijf minuten lopen van Berlin Hauptbahnhof. Na het ophalen van de sleutel bij het jeugdhostel dat hier ook op het terrein zit, begeleidde de vriendelijke receptionist Uli me naar mijn kamer (nadat ik drie keer het verkeerde gebouw ingestuurd was door een iets minder behulpzame medewerkster).

Nadat ik had uitgepakt in een recordtempo van 5 minuten - uitpakken gaat op de een of andere manier altijd veel sneller dan inpakken - besloot ik wat te eten te gaan halen bij Hauptbahnhof. Aan de Spree een smerige vegetarische wrap gegeten, maar me wel verzadigd aan het beetje stadsgezicht wat ik vanaf daar had. Het eerste wat opvalt is de bizarre mix van bouwstijlen: aan de ene kant een hypermodern licht gebouw met een oude rood-ijzeren brug ervoor, 50 meter ernaast een half-ondergrondse bar waar ze foute jaren 80 muziek draaien en de schuine gras oever hebben volgeplempt met gekleurde strandstoelen.

Als ik terugloop naar mijn kamer kom ik langs een stuk braakliggend grond naast het Hauptbahnhof. Op een van de ijzeren hekken die er omheen staan hangt een posterformaat print van een artikel uit Die Zeitung, met als titel: "Ich war es nicht, es ist Hitler gewesen". Het 'verleden' van Duitsland. Je zou er zomaar langs lopen.

Waarom Berlijn?

Nog 24 uur te gaan. Ik zit nu nog achter m'n bureau in Amsterdam en voel me van alles tegelijk. Een mengeling van 'knoop-in-mijn-maag/wat-in-vredesnaam-ga-ik-doen' tot 'eindelijk-weer-tijd-voor-een-goed-avontuur/hoeveel-uur-nog-tot-de-trein-vertrekt'. Kortom, een soort van pre-schoolreisje-gevoel. Alleen dan 10 keer zo erg.

Nog 24 uur te gaan dus voordat mijn trein vertrekt naar Berlijn, voordat ik op weg ga met een koffer en een backpack die ik nog moet inpakken, voordat mijn antropologisch master veldwerk onderzoek gaat beginnen. Maar waarom eigenlijk in Berlijn?

Omdat Berlijn een stad is waar geschiedenis en herinneringen rondspoken. Een stad waar plaatsen tot symbolische plekken verworden. Een stad die ruim twintig jaar na de val van de Berlijnse Muur nog steeds verdeeldheid in zich herbergt. Een stad waar niet wordt opgehouden met bouwen. Een stad waar op bijna elke straathoek wel een herdenkingsmonument te vinden is. Een stad van kunstenaars. Een stad van Ossi's, Wessi's, Wossi's en wereldburgers. Een stad met zo'n 3,5 miljoen inwoners. Een stad van Checkpoint Charlie, Under den Linden en Brandenburger Tor. Een stad van 890 vierkante kilometer. Een stad die imponeert. Een stad waarin ik hoop te ontdekken hoe de ideeën en ervaringen van burgerschap onder voormalig Oost-Duitse burgers zich heeft ontwikkeld over de afgelopen veertig jaar. En, nog een stap verder, hoe die ervaringen en ideeën over burgerschap onlosmakelijk verbonden zijn met specifieke plekken in de stad.

Nog 24 uur. Und dann werde ich ein Berliner sein.